คนรักผัก : คิดถึงแปลงผักริมโขง

 

          

          กลางเดือนพฤศจิกายนแล้ว ลมไซบีเรียช่างเดินทางเชื่องช้านัก

ปีนี้กรุงเทพมหานครยังร้อนอ้าวแม้มรสุมสุดท้ายจะลาจากไปแล้ว

ฤดูกาลเคลื่อนไหวเป็นจังหวะและเปลี่ยนแปลงตามรอบเวลาของมันเป็นวงจรปกติระหว่างปี ... แต่ปีนี้วิปริตผิดแปลกเพี้ยนไป

ลมหนาวราวจะไม่มาหาลุ่มเจ้าพระยาอีกแล้ว

            แม้แต่ริมฝั่งแม่น้ำโขงก็ยังไม่มีข่าวการเปลี่ยนแปลงฤดูกาล หลังสายน้ำกราดเกรี้ยวพัดผ่านไป ทิ้งไว้เพียงความอุดมต่อการดำรงชีพของสรรพชีวิตริมตลิ่งสองฟากฝั่งแม่น้ำ

หลังออกพรรษา เก็บเกี่ยวข้าวเสร็จ ได้เวลาเปิดหน้าดินริมตลิ่งรอคอยการหว่านเพาะ ตลาดสดริมฝั่งน้ำประจำฤดูกาลกำลังจะเปิดแล้ว ผักใบเขียวละลานตาจะเริ่มปรากฏเป็นแถวแนวยาวเหยียด ลดหลั่นเป็นขั้นบันไดไล่ลงไปถึงชายน้ำ     

...

ที่บ้านเกิดจังหวัดนครพนม ฤดูหนาวเป็นเทศกาลกินผัก โดยเฉพาะผักใบเขียวทุกชนิด รวมทั้งผักในตระกูลผักกาด กะหล่ำ ถั่ว หอม กระเทียม

ระดับน้ำในแม่น้ำโขงจะค่อยๆ ลดลงและเริ่มเห็นชัดขึ้นในวันลอยกระทง  เมื่อลอยประทีปบูชาพระแม่คงคาเสร็จการขึ้นแปลงผักก็เริ่มต้น  นี่คือเหตุผลที่ผักบางแปลงอยู่สูงลิบจากชายน้ำ

เราจะไม่คอยให้น้ำลดลงจนได้ระดับพร้อมกันเพื่อทำแปลงผักในคราวเดียว  แค่ตลิ่งเริ่มปรากฏและเปิดเปลือยหน้าดินหลังน้ำลดก็จะเริ่มขึ้นแปลงไล่ทำไปเรื่อยตามระดับน้ำที่ถดถอยลงจากตลิ่ง กลายเป็นขั้นบันไดสวยงาม

แปลงผักของพ่อสวยงามกว่าของใครๆ  

พ่อจะวัดระดับด้วยเชือกขึงตึงเป็นแถวแนวชัดเจนแล้วปักหลักไม้กั้นดินทลายเส้นตรงดิ่งเป็นระเบียบ จากนั้นค่อยกรุขั้นบันไดด้วยทางมะพร้าวแห้งที่มีหล่นทิ้งเกลื่อนกลาดตามสวนของเพื่อนบ้านแถวนั้น  พวกเราเด็กๆ มีหน้าที่ไปลากมันมากองไว้ใกล้ๆ เวลาพ่อลงมือสร้างแปลงผัก

นี่คือ ภูมิปัญญาพื้นบ้านที่ทำตามกันมา

ฉันเพิ่งมารู้ภายหลังว่าทางมะพร้าวที่กรุเสาไว้หยาบๆ นั้นเป็นวิธีการอันยอดเยี่ยมในการระบายน้ำของแปลงผัก เพราะใบมะพร้าวเป็นเส้นสายไม่ทึบตัน กักดินเก็บไว้ได้แต่ไม่กั้นน้ำ แถมมีรูพรุนมากมายเปิดทางให้อากาศเข้าไปบำรุงรากผักได้ดี 

ถึงรอบฤดูน้ำหลากอีกครั้ง ปุ๋ยธรรมชาติที่สายน้ำพัดพามาจากต้นทางก็จะทับถมลงไป เพิ่มความอุดมสมบูรณ์ลงไปบนผิวดินชั้นแล้วชั้นเล่า

ดินริมตลิ่งหลังน้ำลดจึงแทบไม่ต้องปรุงแต่งสิ่งใดก็พร้อมให้อาหารแก่เมล็ดพันธุ์ที่โปรยหว่าน

แปลงผักของพ่อทำเป็นสี่เหลี่ยมผืนผ้ายาว ยกทางเดินผ่าตรงกลางสูงขึ้นเล็กน้อย แบ่งแปลงปลูกออกเป็นสองฟากฝั่งเพื่อให้สะดวกในการเดินรดน้ำ แต่ละแปลงไม่กว้างเกินกำลังแขนของเด็กๆ ที่จะส่ายบัวรดน้ำไปถึง

ดินริมน้ำชุ่มชื้นเป็นทุนเดิมอยู่แล้ว แต่ผักก็ยังต้องการน้ำทุกวัน บางปีที่อากาศแห้งจัด เราอาจต้องเทียวขึ้นลงตลิ่ง รดน้ำทั้งเช้า-เย็นก่อนไปโรงเรียนและหลังเลิกเรียน

เป็นภารกิจช่วยงานบ้านที่ไม่มีใครชื่นชอบ พวกเราพี่น้อง ๕ ชีวิต ไม่มีคนใดเลยสนุกกับการรดน้ำผัก มีแต่จะคอยเกี่ยงงอนกันว่าใครเอาเปรียบใครบ้างในหน้าที่ประจำวันนั้น

นั่นคือเหตุผลที่ฉันเกลียดผักในวัยเด็ก บวกกับรสชาติอันขมขื่นไม่ได้น่าชื่นชมของมัน ทำให้ต้องคอยเขี่ยผักสารพัดออกจากจานข้าวเสมอ กว่าจะรู้คุณของผักอีกทีก็เกือบสายไปเสียแล้ว

ผักแปลงแรกๆ หลังน้ำลดมักจะเป็นพวกผักกาดที่โตเร็ว ปลูกไม่นานก็จะได้กินทันใจ พวกผักที่ต้องดูแลเรื่องน้ำเป็นพิเศษจะอยู่ใกล้ชายน้ำหน่อย จะได้ไม่ต้องปีนตลิ่งสูงมากนัก

เมล็ดพันธุ์ผักของบ้านเราเมื่อแรกเริ่มนั้นเป็นผักพันธุ์ดีของเพื่อนบ้านที่ขอแบ่งปันกันมาเป็นทอดๆ พอปลูกได้ผลผลิตครั้งแรกพ่อก็จะแบ่งผักในแปลงส่วนหนึ่งแยกเอาไว้ต่างหากสำหรับทำพันธุ์ ทำนุบำรุงให้น้ำให้ปุ๋ยเป็นพิเศษ พอแก่ได้ที่ เมล็ดพันธุ์ดีๆ ก็จะตกอยู่ในมือของเราเอง ใครอยากได้ก็มาแบ่งเอาไปเป็นแบบนี้เหมือนที่คนอื่นทำ ไม่จำเป็นต้องซื้อหา

กระทั่งมาเฟียแห่งวงการเมล็ดพันธุ์พืชโผล่เข้ามาตัดวงจรความเอื้อเฟื้อระหว่างเพื่อนบ้านต่อเพื่อนบ้าน เมล็ดพันธุ์ที่พัฒนากันเองแบบพื้นเมืองจากแปลงผักชาวบ้านอย่างเราๆ ก็สูญหายตายไปจากระบบเกษตรกรรมพื้นบ้านอย่างสมบูรณ์แบบ

เดี๋ยวนี้ทุกอย่างต้องซื้อจากบริษัทที่เป็นเจ้าตลาด

กระบวนการทางการตกแต่งพันธุกรรมทำให้เราไม่เหลือเมล็ดพันธุ์จากแปลงผักของเราเอาไว้ใช้เองอีกต่อไป

ดีแล้วที่พ่อเลิกปลูกผักตั้งแต่ตอนเกษียณอายุราชการเมื่อ ๓๐ กว่าปีก่อน ไม่เช่นนั้นเราก็คงปวดใจนักหนาที่ต้องซื้อเมล็ดพันธุ์ผักใหม่ทุกปีมาลงแปลง

...

เมล็ดพันธุ์ผักกาดเล็กจิ๋ว บางชนิดเล็กกว่าเมล็ดแมงลักด้วยซ้ำไป ส่วนใหญ่สีดำ ปริมาณแค่หยิบมือเดียวก็ได้ต้นกล้าเต็มแปลงใหญ่

แปลงกล้าผักไม่ต้องพรวนดินลึกมาก แค่ทำให้ร่วนซุยพอเหมาะ รดน้ำจนชุ่ม ก่อนจะหว่านเมล็ดพันธุ์ลงไปให้ทั่วแปลง โรยดินร่วนกลบบางๆ อีกรอบ จากนั้นฝักบัวฝอยละเอียดก็โปรยสาย

ธาตุทั้งสี่ คือ ดิน น้ำ ลม ไฟ ทำงานประสานกันได้ที่ ชีวิตใหม่ก็ก่อเกิด ต้นกล้าผักกาดใบเล็กจิ๋วค่อยๆ แทงทะลุดินขึ้นมารับแดด เบียดกันแน่นขนัด แย่งกันตะกายขึ้นสู่ฟ้าพุ่งเข้าหาดวงอาทิตย์

หากสังเกตสักหน่อยเราจะเห็นกับตาว่าต้นกล้าที่แข็งแรงจัดจะโตไวกว่าเพื่อน ต้นสูงกว่าใครและใบก็แผ่ออกกว้าง ทั้งที่ใช้เวลาในการหว่านเพาะมาเท่ากัน

ประมาณ 10 หรือ 15 วัน ต้นกล้าก็แข็งแรงพอที่จะแยกต้นออกมาปลูกลงแปลงใหม่ ตอนนี้เป็นหน้าที่ของแม่ในการคัดเลือกต้นกล้าขนาดใกล้เคียงกันไปฝังลงหลุมที่พ่อขึงเชือกตีตารางไว้ ให้ได้ระยะห่างพอเหมาะพอดี ต้นกล้าจะได้ไม่แย่งกันกินอาหาร และมีพื้นที่ด้านข้างเหลือพอให้แตกกอได้เต็มที่

เราทำแบบนี้กับผักกาดแทบทุกชนิด โดยเฉพาะคะน้า ผักกาดขาวปลี ผักกาดหอม กะหล่ำปลี กะหล่ำดอก หอมแดง และกระเทียม

เฉพาะหอมแดงกับกระเทียมนั้นเป็นแปลงผักที่ครอบครัวเราต้องเอาใจใส่เป็นพิเศษ เพราะพ่อจะลงแปลงในปริมาณมากกว่าผักชนิดอื่นทั้งหมด เนื่องจากสามารถเก็บเอาไว้ใช้นานหลังจากเก็บเกี่ยวแล้ว

ครัวที่บ้านจะมีราวไม้ไผ่พาดแขวนอยู่ใต้ขื่อ เมื่อถึงฤดูเก็บเกี่ยวยามหมดลมหนาว แม่จะมัดหอม-กระเทียมเป็นพวงใหญ่แบบเดียวกับพวงมาลัยห้อยคอ โดยใช้ตอกไม้ไผ่รวบส่วนที่เป็นใบแห้งมัดเข้าด้วยกันให้แน่นหนาแล้วนำไปแขวนผึ่งลมไว้ในราวไม้ไผ่ให้แห้งสนิท

หอม-กระเทียมแห้งแขวนเก็บอยู่ในที่อากาศผ่านไม่อับชื้น สามารถคงคุณภาพได้เป็นปี แขกไปใครมา ญาติพี่น้องผ่านทางมาเยี่ยมเยียน แม่ก็จะแบ่งหัวหอมและกระเทียมออกจากมัดมาเป็นของฝาก

ไม่ได้มีราคาค่างวดมากมาย แต่เปี่ยมล้นด้วยความหมายแห่งมิตรไมตรี และบ่งบอกสายธารวัฒนธรรมลุ่มน้ำโขงได้อย่างล้ำลึก

...

ธรรมชาติของผักใบเขียวส่วนใหญ่ชอบอากาศหนาวเย็น ไม่ถูกโรคกับฝน ซึ่งจะทำให้ผักช้ำและเน่าง่าย ฤดูหนาวของภาคอีสานจึงเป็นช่วงเวลาทองของการกินผักตามฤดูกาลที่เอร็ดอร่อย มีให้เลือกมากมายและราคาถูกแสนถูก เพราะใครๆ ก็ปลูกผักได้งาม ขึ้นง่าย ไม่ค่อยมีโรคแมลงรบกวน

นักโภชนาการทั่วโลกต่างก็ยึดหลักการเดียวกันนี้ แนะนำให้แต่ละท้องถิ่นกินผักตามฤดูกาล ซึ่งนอกจากจะปลอดภัยแล้วยังได้รสชาติอร่อยที่แท้จริงของผักแต่ละชนิดด้วย

ผักใบเขียวประจำฤดูหนาวของบ้านเราที่ไม่เคยขาดไปจากแปลงเลยก็คือ ผักสลัด หรือผักกาดหอม ซึ่งจะปลูกได้ต้นใหญ่ยักษ์และงามกว่าปลูกในฤดูอื่น ที่เหลือรองลงมาก็เป็นคะน้า กะหล่ำปลี กะหล่ำดอก

พวกที่เป็นลูกและเป็นฝัก ขาดไม่ได้แน่ๆ ก็คือมะเขือเทศ ถั่วฝักยาว และถั่วลันเตา

มะเขือเทศที่เราปลูกมีทั้งพันธุ์ลูกใหญ่รูปทรงคล้ายผลฟักทอง และพันธุ์เล็กในกลุ่มมะเขือเทศสีดา ไปจนถึงมะเขือเทศลูกกลมขนาดเล็กจิ๋ว รสอมเปรี้ยวอมหวานจัดจ้านที่นิยมใช้ปรุงส้มตำปลาร้า

ทุกเช้าและเย็นเมื่อถึงเวลาปรุงอาหาร เราต้องการแค่เนื้อสัตว์บางชนิดจากตลาดสด ที่เหลือนอกนั้นเก็บเอาสดๆ จากสวนครัวข้างบ้านและแปลงผักริมตลิ่ง

ปีนี้ได้ยินมาว่า แม่ค้าผักแดนไกลจากเมืองหลวงหลายคนเริ่มบุกทะลวงไปถึงถิ่นอีสานและไล่ล่าออกออเดอร์ผักริมตลิ่งแม่น้ำโขง เลือกสั่งให้ปลูกเฉพาะชนิดที่ตัวเองต้องการ แบบผูกปิ่นโตเป็นเจ้าประจำกันจนคนในท้องถิ่นก็แทบไม่มีโอกาสได้กินด้วยซ้ำไป

เมื่อคนมากขึ้น พื้นที่ของแหล่งอาหารลดลงเพราะถูกแปรสภาพไปใช้ประโยชน์อื่น การแย่งชิงทรัพยากรก็ย่อมตามมาเป็นธรรมดา

ปีนี้แม่บอกว่าลมหนาวยังไม่พัดมาเลย คงมีโอกาสได้ใส่เสื้อกันหนาวแค่ไม่กี่วัน

ฉันยังจำรสชาติความเหน็บหนาวของลมไซบีเรียในวัยเด็กได้ดี มันส่งเสียงหวีดหวิวบาดหูมาเป็นช่วงๆ โดยเฉพาะในเวลาเช้าตรู่และย่ำค่ำ

เวลาเดินตากลมลงไปเก็บผัก ลมจะบาดผิวจนตึงแน่น รู้สึกว่าใบหน้าเย็นเฉียบและแข็งเหมือนหิน ในตอนนั้นรู้สึกเกลียดแปลงผักเข้ากระดูก

แต่เวลานี้มีเพียงลมร้อนในเดือนหนาว และคิดถึงแปลงผักริมตลิ่งจับใจ

.............